گفتگو با دانش‌آموخته دانشگاه تهران در زمینه فناوری اینترنت اشیا (IOT)

با توجه به اهمیت این موضوع، مینا راستی، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم ارتباطات دانشگاه تهران با دکتر حسین شعبانعلی فمی، عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی دانشگاه تهران و دانش‌آموختهٔ مقاطع کارشناسی (۱۳۶۹)، کارشناسی ارشد (۱۳۷۲) از دانشگاه تهران، به گفت‌و‌گو نشسته است که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:

دکتر حسین شعبانعلی فمی با اشاره کوتاه به تاریخچه این مفهوم، درخصوص تعاریف متعدد آتی یا اینترنت اشیا گفت: واژه آتی اولین بار توسط کارشناس نوآور بریتانیایی «کوین اشتون » در یک جلسه سخنرانی که در ارتباط با کاربردهای عرفید در مدیریت زنجیره در سال ۱۹۹۹ ارائه کرد، به کار گرفته شد. به زبان ساده اینترنت اشیا آن دسته از فناوری‌هایی است که از اشیاء فیزیکی که قابلیت ارتباطی داشته یا با قابلیت ارتباطی تجهیز شده‌اند، استفاده می‌کند تا داده‌های هوشمند را بین دستگاه‌ها و سامانه‌های مبتنی بر اینترنت مبادله کند. به عبارت دیگر اینترنت اشیا گسترده‌تر از فناوری اینترنت است.
فمی تصریح کرد: اینترنت اشیا مجموعه‌ای از سیستم‌های محاسباتی، ماشین‌های مکانیکی دیجیتال و اشیا است که هر کدام شناساگر یکتایی را دریافت کرده و توانایی انتقال داده را در درون شبکه دارند و بدون تعامل انسان با انسان یا انسان با کامپیوتر می‌توانند داده‌ها را مبادله کنند. به عبارت ساده‌تر، اینترنت اشیا، اینترنت بین اشیاء مختلف است و اشیا از طریق اینترنت با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. همچنین آتی به مجموعه‌ای از دستگاه‌ها و تجهیزات متصل به هم اطلاق می‌شود که به جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل و مبادله اطلاعات می‌پردازند. بنابراین اینترنت اشیا مجموعه‌ای از فناوری‌های توانمندساز (Enabling Technologies) است که زیرساخت‌های اولیه‌ای را فراهم می‌کنند تا بسیاری از تجهیزات و دستگاه‌ها بتوانند با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و به تبادل داده و اطلاعات بپردازند.
عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی دانشگاه تهران با اشاره به مزایای اینترنت اشیا یادآور شد: اینترنت اشیا کمک می‌کند تا ارتباط بین وسایل، دستگاه‌ها و تجهیزات به راحتی برقرار شود. به همین منظور باید کاربری آتی را در سه بُعد از تجهیزات و وسایل بدانیم. ۱) آن‌هایی که قابلیت گردآوری و ارسال اطلاعات را برعهده دارند (مانند حسگرها)؛ ۲) دستگاه‌ها و تجهیزاتی که قابلیت دریافت، پردازش اطلاعات و دستور دادن به عملگرها را برعهده دارند؛ و ۳) آن‌هایی که هر دو قابلیت ذکر شده را همزمان برعهده دارند.
بنابراین یک نکته مهم در حوزه آتی، ارتباطات بوده و هدف این است که بتوان ارتباط بین دستگاه‌ها و تجهیزات مختلف را فراهم کرد. در یک تعریف مشخص، آتی را ارتباطات ماشین به ماشین عنوان می‌کنند که می‌تواند به ایجاد سامانه‌های هوشمند کمک کرده و باعث افزایش شفافیت و عملکرد سرویس‌ها و خدمات شود. به طور کلی اینترنت اشیا قدرت برون‌رفت از چالش‌های اساسی را در اختیار افراد قرار می‌دهد.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران اینترنت اشیا را یک فناوری توانمندساز و عامل تحول دیجیتال عنوان کرد و افزود: این فناوری در سال‌های گذشته شیوه زندگی و کار انسان را تحت تأثیر قرار داده است. همچنین بسیاری از سازمان‌های دولتی و خصوصی از آتی به عنوان عامل توانمندساز استفاده می‌کنند که منجر به تحول دیجیتال شده و کمک می‌کند تا سازمان‌ها و شرکت‌ها بتوانند فرایندهای خود را بهینه کرده و مدل‌های جدید کسب و کار را خلق و معرفی کنند. البته این مدل‌ها عمدتاً بر بستر داده‌ها فعالیت کرده و زمینه‌ساز تحول دیجیتال در سازمان‌ها شده‌اند.، خدمات بسیاری را به انسان‌ها ارائه کرده و شکل و سبک زندگی انسان را در ابعاد شخصی و حرفه‌ای تغییر داده‌اند.
وی کارایی این فناوری را تابعی از وضعیت آن در سازمان و آینده‌ای که می‌تواند برای خود ترسیم کند، دانست و گفت: به همین منظور این فناوری بین دو جهان فیزیکی و دیجیتال پیوند عمیق برقرار کرده است. منظور از جهان فیزیکی دستگاه‌ها، تجهیزات و وسایل بوده و جهان دیجیتال هم فضای اینترنت است که وسایل مذکور در این بستر با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند.
فمی در خصوص وضعیت گسترش اینترنت اشیا در سطح بین‌المللی یادآور شد: این فناوری در سال‌های اخیر منجر به تحولات بسیار گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی شده و بسیاری از عرصه‌های توسعه اقتصادی و نوآوری را تحت تأثیر قرار داده است. برآوردی در سال ۲۰۱۷ توسط مؤسسه سیسکو (سیسکو) انجام شده که معتقد است تا سال ۲۰۲۰ حدود ۵۰ میلیارد دستگاه و وسیله به اینترنت متصل شده و ارزش سرمایه‌گذاری بر روی این صنعت و فناوری در دهه آینده از نظر ارزشی به حدود ۱۹ تریلیون دلار خواهد رسید. دولت مرکزی آمریکا در سال ۲۰۱۵ حدود ۸.۸ میلیارد دلار در توسعه زیرساخت‌های آتی هزینه کرده است که نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری در این بخش می‌تواند حجم عظیمی از تقاضا را برای آموزش، توسعۀ مهارت و جذب متخصصان این رشته فراهم کند.
مشاور رئیس پارک فناوری اطلاعات و اطلاعات (فاوا) برای استفاده مناسب و موفقیت‌آمیز از اینترنت اشیا به خصوص در حوزه‌های کسب و کار، ۹ گام اساسی را مطرح کرد و گفت: اولین گام شناخت چالش‌های کسب و کار است. به همین منظور باید ۵ تا ۱۰ چالش اصلی شرکت، واحد و یا سازمان تولیدی که هزینه و مشکل ایجاد کرده یا بر کارایی خدمات به مشتریان تأثیر می‌گذارند را شناسایی کرد. در گام دوم باید نرخ بازده سرمایه‌گذاری بالقوه محاسبه شود. به همین منظور داده‌هایی را جمع‌آوری کرده و مشخص کرد که میزان بازگشت سرمایه در یک دورۀ مشخص چگونه است.
وی ادامه داد: در گام سوم باید تلاش کرد تا رونمایی محدود به عنوان اثبات ایده انجام شود. در این بخش مشخص می‌شود که آیا داده‌ها همان مواردی هستند که پیش بینی شده و آیا پایلوت‌های اجرا شده قابلیت اثبات مناسب بودن را دارند. در گام چهارم و پس از آنکه برای حل مشکلات ایده‌هایی مطرح شد، تهیه طرح نهاد همکاری با شریک بخش آتی مطرح می‌شود. در این مرحله متخصص یا شرکت خبره در این حوزه شناسایی شده و قراردادی منعقد می‌شود تا مبتنی بر نیازهای موجود، راهکارهای آتی طراحی شود.
عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی دانشگاه تهران گام پنجم را حصول اطمینان از عملیاتی شدن داده‌ها عنوان کرد و افزود: در این مرحله باید اطمینان حاصل شود که داده‌های مورد نظر قابلیت پیاده‌سازی دارند. اگر سیستم نتواند با داده‌های مورد نظر کار کند، بنابراین نمی‌توان فناوری آتی را به کار گرفت. به عبارت دیگر باید قابلیت سازگاری آتی با صنعت یا کسب و کار مدنظر مورد بررسی قرار گیرد تا بتواند در آن سیستم تلفیق شود.
فمی گام ششم را «مدیریت تغییر» ذکر کرد و گفت: هنگام استفاده از آتی ممکن است برخی از فرایندهای کاری تغییر کرده و یا نیاز به اصلاح داشته باشد. به همین منظور باید توانایی مدیریت تغییر شرایط وجود داشته باشد. در گام هفتم نیز انجام واکاوی و تحلیل دقیق برای حصول اطمینان از کارکرد مناسب اینترنت اشیا مطرح می‌شود. گام هشتم بررسی و محاسبه منافعی است که از این سرمایه‌گذاری برای شرکت ایجاد شده تا ثابت شود هزینه صرف شده در آتی توجیه پذیر است. در گام نهم نیز استفاده بهینه از نیروی انسانی مطرح می‌شود تا بتوانند با آتی در سازمان به خوبی و به طور کامل آشنا شوند و از آن طریق کمک کنند تا این تکنولوژی به خوبی در کسب و کارها تلفیق شود و بتواند کارایی بهتری را از خود نشان دهد.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در پاسخ به سوال «چگونگی تحلیل سرمایه‌گذاری بر روی اینترنت اشیا» یادآور شد: زمانی که بخواهیم اینترنت اشیا را وارد یک صنعت یا مجموعه تولیدی و خدماتی کنیم، جنبه سرمایه‌گذاری پیدا می‌کند. به عبارت دیگر با انجام سرمایه‌گذاری و صرف هزینه برای اینترنت اشیا، باید خروجی‌های ملموسی دریافت شود. زمانی که کسب و کاری وجود داشته باشد، انتظار می‌رود تا در انتهای فرایند، درآمدها افزایش و هزینه‌ها کاهش یابد. در خصوص کسب و کارها نرخ بازگشتِ سرمایه‌گذاری بر روی این فناوری محاسبه می‌شود.
وی ادامه داد: به عبارت دیگر، آن بخشی از هزینه که صرف اینترنت اشیا شده را به عنوان سرمایه‌گذاری جدید تلقی کرده و با انجام برخی محاسبات، بررسی می‌شود که منافعِ سرمایه‌گذاریِ انجام شده در طول چه مدت زمانی بازمی‌گردد و در مقایسه با منابع مالی و پولی تخصیص داده شده، چه منافع یا ضررهایی دریافت خواهد شد.
عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی دانشگاه تهران با اشاره به شاخص بازدهی سرمایه‌گذاری یا نرخ بازگشت سرمایه‌گذاری (را یا Return آن Investment) تأکید کرد: این شاخص به این موضوع اشاره دارد که نسبت منافع حاصله به هزینۀ صرف شده در یک دوره سرمایه‌گذاری چگونه است. به عنوان مثال اگر دوره مورد نظر ۱۰ ساله باشد، باید بدانیم که در طول ۱۰ سال چه هزینه‌ای صرف اینترنت شده و در مقابل نیز چه منافعی دریافت شده است که طبیعتاً اگر منافع بیشتر از هزینه باشد، آن سرمایه‌گذاری توجیه‌پذیر خواهد بود. نکته مهم این است که راهکارهای مبتنی بر آتی یا آتی Solutions باید تأثیرات ملموسی بر فرایندها و راهبردهای کسب و کار در زندگی مردم، فرهنگ و سازمان‌ها داشته باشند که تأثیر ملموس ممکن است در قالب مطلوبیت زندگی یا هدف اقتصادی و رفاهی سنجیده شود.
فمی تصریح کرد: در هر صورت اگر تمرکز بر کاربردهای اینترنت اشیا در حوزه‌های مختلف کسب و کار باشد، زمانی که آتی وارد یک مجموعه‌ای می‌شود، باید آن را به عنوان یک نهاد جدید تلقی کرده و با تحلیل سود و زیان آن، ارزشمند بودن سرمایه‌گذاری را بررسی کنیم. ممکن است سیستمی را به آتی مجهز کنیم اما از نظر اقتصادی توجیه‌پذیر نباشد. به عنوان مثال اگر گلخانه‌های کم هزینه یا Low Cost را به اینترنت اشیا مجهز کنیم، توجیه‌پذیر نیست اما اگر اینترنت اشیا در گلخانه‌های مدرن و برای تولید محصولاتی که ارزش بسیار بالایی در بازار دارند، استفاده شود، قابل توجیه است. بنابراین از دید سرمایه‌گذاری باید به این مسائل توجه شود.
مشاور رئیس پارک فناوری اطلاعات و اطلاعات (فاوا) درخصوص به‌کارگیری اینترنت اشیا در ایران گفت: بسیاری از الزامات توسعه اینترنت اشیا در ایران وجود دارد. به عنوان مثال در سال‌های گذشته متخصصان بسیاری (متخصصان کامپیوتر، اینترنت، هوشمندسازی و هوش مصنوعی) در حوزه‌های مرتبط با آتی تربیت شده‌اند. به لحاظ رشد شرکت‌ها نیز استارتاپ‌هایی در کشور شکل گرفته که مبتنی بر آتی فعالیت کرده و این شرکت‌ها رو به گسترش هستند. البته زیرساخت‌های بسیار خوبی نیز در نقاط مختلف کشور ایجاد شده است؛ چراکه بسیاری از زیرساخت‌های مورد نیاز در آتی، همان زیرساخت‌های اینترنت است.
وی افزود: البته باید الزامات دیگری مانند حوزه‌های سیاست‌گذاری، قانون‌گذاری، اقتصادی و حمایت از طرح‌های سرمایه‌گذاری در کشور ایجاد شود و نگاه راهبردی نیز به آن وجود داشته باشد. همچنین باید حجم سرمایه‌گذاری انجام شده در این بخش افزایش یابد. دولت می‌تواند از طریق وضع برخی قوانین و حمایت‌ها، سرمایه را از بخش خصوصی جذب و آن‌ها را به سرمایه‌گذاری تشویق کند.
عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی دانشگاه تهران تصریح کرد: گمان می‌کنم هزینه‌ای که باید در مجموع صرف این صنعت شود، در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر کم خواهد بود. به همین منظور باید وزارتخانه‌های گوناگون، دستگاه‌های دولتی و حاکمیتی به این حوزه ورود کرده و در بستر قوانین و مقررات، برای به‌کارگیری آتی و حل مسائلی که مرتبط با اهداف، مأمویت و رسالت آن وزارتخانه است، چاره‌ای بیندیشند. پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد نیز باید مسیر اعتبارات خاصی را برای شرکت‌ها و استارتاپ‌های حوزه آتی ایجاد کنند تا شاهد گسترش این فناوری در کشور باشیم.
فمی یادآور شد: البته ممکن است در بخش‌های تأمین زیرساخت‌های فنی، سرمایه‌گذاری، مشارکت بخش خصوصی، مالکیت داده‌ها و مسائل حقوقی و قانونی با چالش‌هایی مواجه شویم. به همین منظور نهادها و دستگاه‌های حاکمیتی باید با یکدیگر هماهنگ عمل کنند و بازار کالاهای هوشمند از غیرهوشمند تفکیک شود تا زمینه بهتری برای گسترش آتی در بخش‌های مختلف کشور صورت بگیرد. البته افزایش سطح اطلاعات و آگاهی صاحبان کسب و کار نیز بسیار مهم است. به همین منظور هرچند حجم سرمایه‌گذاری این صنعت در ایران در مقایسه با کشورهای توسعه یافته کم است اما در مقایسه با بسیاری از کشورهای در حال توسعه وضعیت و ظرفیت‌های مناسبی دارد که باید از طریق سرمایه‌گذاری فعال شوند.
مشاور رئیس پارک فناوری اطلاعات و اطلاعات (فاوا) با تأکید بر قرارگیری این حوزه در اسناد برنامۀ توسعه کشور عنوان کرد: البته در بخش آموزش، هوشمندسازی شهرها، مدیریت هوشمند ناوگان حمل و نقل، هوشمندسازی کنتورهای گاز، آب، پارکینگ‌های هوشمند و… اقداماتی صورت گرفته اما لازم است تا بکارگیری و توسعه این فناوری به عنوان محور راهبردی، در اسناد برنامه توسعه کشور قرار بگیرد.
وی درخصوص کاربرد اینترنت اشیا در حوزه کشاورزی یادآور شد: اینترنت اشیا در بخش کشاورزی می‌تواند منجر به افزایش راندمان تولید شده و تاب‌آوری سیستم‌ها و محصولات را افزایش دهد. در شرایط تغییر اقلیمی که بسیاری از سیستم‌های کشاورزی آسیب پذیر هستند، برای کنترل و جلوگیری از آسیب پذیری محصولات و کل نظام بهره برداری می‌توان از فناوری‌های آتی استفاده کرد و میزان تاب‌آوری را در این سیستم‌ها نسبت به تغییرات اقلیمی افزایش داد. به کمک اینترنت اشیا می‌توان به صورت همزمان، عوامل و پارامترهای اقلیمی، زراعی، فنی و فیزیکی را کنترل کرد. همچنین می‌توان اتوماسیون را در بخش کشاورزی افزایش داد تا شفافیت و نظارت بر فعالیت‌های تولیدی افزایش پیدا کند که این امر، منجر به پایداری اجتماعی نیز خواهد شد.
عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی دانشگاه تهران با اشاره به دو دیدگاه موجود در حوزه اینترنت اشیا گفت: اینترنت اشیا می‌تواند از دو دیدگاه مورد توجه قرار بگیرد. گاهی آتی به عنوان سناریوی راهبرد حل مسئله مطرح می‌شود. به عبارت دیگر مسئله‌ای در صنعت یا کسب و کار ایجاد شده که راهکاری برای برون رفت از آن مسئله وجود ندارد. در این شرایط اینترنت اشیا به صورت یک راهکار فنی یا Technical Solution وارد شده و مشکل کسب و کار را حل می‌کند. گاهی آتی به عنوان سناریوی ایجاد و توسعه فرصت کسب و کار مطرح می‌شود که در این شرایط، آتی به عنوان یک فرصت کسب و کار دیده شده و می‌تواند فرصت‌های جدیدی را در آن حوزه کسب و کار از طریق معرفی محصولات یا خدمات جدید یا ایجاد بازار نو و بهبود کیفیت فرایندها ایجاد کند.
فمی تصریح کرد: در بخش کشاورزی هر دو مورد وجود دارد. برآورد شده که ارزش بازاری گلخانه‌های هوشمند تا سال ۲۰۲۴ به حدود یک میلیارد دلار خواهد رسید. همچنین برآورد شده که در آینده نزدیک، کشاورزی هوشمند حدوداً ۶ درصد از کل پروژه‌هایی که در تمامی ابعاد زندگی انسان مطرح می‌شود را به خود اختصاص خواهد داد. علاوه بر آن، در مدت ۴ سال آینده تعداد حسگرهای نصب شده در محیط‌های کشاورزی به ۶۰۰ میلیون واحد رسیده و پیش‌بینی شده که آتی و فناوری هوشمند سازی تا سال ۲۰۵۰ به عنوان یک فناوری برتر، می‌تواند میزان غذا را تا حدود ۷۰ درصد افزایش دهد. همچنین برآورد شده که تا سال ۲۰۲۲ بازار آتی در گلخانه‌ها از ۶۸۰ میلیون دلارِ سال ۲۰۱۶ به ۱.۳ میلیارد دلارِ سال ۲۰۲۲ خواهد رسید که تمامی این موارد، گوشه‌ای از کاربردهای آتی در بخش کشاورزی است.
وی ادامه داد: لازم به یادآوری است که هنگام شکل‌گیری یک صنعت در کشور، همه ابعاد آن باید با یکدیگر رشد کنند. اگر تمایل یا حجم سرمایه‌گذاری در دولت برای این صنعت پایین باشد، مشکلاتی ایجاد می‌شود. به همین منظور باید علاوه بر تشویق کنشگران سطح پایین، کنشگران سطح بالا (دولت، دستگاه‌های اجرایی و…) را برای ورود به صنعت آتی تشویق می‌کرد.
فمی در پایان، افزایش سرعت دسترسی به اطلاعات، صرفه‌جویی در زمان، صرفه‌جویی در نیروی انسانی، اتوماسیون و کنترل، مانیتورینگ و پایش، کاهش هزینه‌های تولید، افزایش درآمدها، افزایش قدرت سرمایه‌گذاری، بهبود کیفیت و استاندارد زندگی مردم و ورود کیفیت و استاندارد به فعالیت‌های حرفه‌ای را از دیگر مزایای اینترنت اشیا و نقض حریم خصوصی افراد، ورود هکرها، پیچیدگی کار و کاهش فرصت‌های شغلی برای نیروی انسانی کم‌سواد را از معایب اینترنت اشیا عنوان کرد.